Co to jest radioterapia?
Radioterapia to metoda leczenia nowotworów niszcząca komórki nowotworowe przy pomocy promieniowania jonizującego. Celem radioterapii jest uzyskanie miejscowego wyleczenia przy akceptowalnym ryzyku powikłań.
Radioterapia może być radykalna – stosowana z intencją całkowitego wyleczenia lub paliatywna – stosowana w celu złagodzenia dolegliwości związanych z obecnością zaawansowanej choroby nowotworowej.
Odbywa się w warunkach ambulatoryjnych lub szpitalnych.
Trzeba się liczyć z tym, że biologicznym skutkiem oddziaływania promieniowania jonizującego są uszkodzenia DNA, które mogą prowadzić do śmierci komórki. Skutki te są związane z radiowrażliwością komórek i zachodzą zarówno w komórkach nowotworu, jak i w komórkach tkanek prawidłowych.
Radioterapia może być stosowana samodzielnie – jako jedyna metoda leczenia lub w skojarzeniu z: leczeniem chirurgicznym, teleradioterapią, chemioterapią czy immunoterapią lub hormonoterapią.
Które nowotwory złośliwe są szczególnie wrażliwe na leczenie napromienianiem?
Wrażliwość komórek nowotworowych na promieniowanie jest uwarunkowana genetycznie i mierzona jest stopniem utraty ich zdolności do nieograniczonej liczby podziałów komórkowych.
Zależy ona od szybkości naprawy popromiennych uszkodzeń DNA i zdolności do odtworzenia wiernej kopii prawidłowego materiału genetycznego. Ma to wpływ na odpowiedź nowotworu złośliwego na leczenie.
Komórki różnych nowotworów złośliwych różnią się promieniowrażliwością.
Nowotwory promieniowrażliwe to m.in. chłoniaki, białaczki, nasieniak.
Nowotwory o średniej promieniowrażliwości to m.in. raki płaskonabłonkowe: szyjki macicy, pęcherza moczowego, krtani, gardła, jamy ustnej, rak przełyku, rak płuca, rak piersi, rak skóry
Nowotwory o niskiej promieniowrażliwości to m.in. raki gruczołowe tarczycy, rak prostaty, czerniak złośliwy, mięsaki tkanek miękkich, glejak wielopostaciowy
Aby zwiększyć skuteczność leczenia nowotworów o mniejszej promieniowrażliwości stosuje się wyższe całkowite dawki promieniowania oraz odpowiednie sposoby frakcjonowania dawki, co jest ustalane indywidualnie dla każdego pacjenta.
Jakie są rodzaje radioterapii?
1/ Radioterapia z wykorzystaniem techniki DIBH (Deep Inspiratory Breath Hold) – napromienianie pacjentów na wstrzymanym głębokim wdechu – ten rodzaj leczenia wykorzystywany jest przede wszystkim w raku piersi, zarówno po amputacji piersi, jak i po zabiegach oszczędzających przy równoczesnej ochronie przed promieniowaniem serca i płuc, co zapewnia mniejsze ryzyko wystąpienia powikłań popromiennych, takich jak choroba niedokrwienna serca i zawał mięśnia sercowego w porównaniu do standardowych technik radioterapii;
2/ Radioterapia z bramkowaniem oddechowym – nowoczesna technika napromieniania raka płuc lub innych zmian zlokalizowanych w obrębie klatki piersiowej, której celem jest dobranie odpowiedniej fazy oddychania tak, aby napromieniany guz zawsze znajdował się w obszarze wysokiej dawki promieniowania, a zlokalizowane wokół niego tkanki zdrowe zostały nienaruszone;
3/ Radioterapia stereotaktyczna – podawanie bardzo wysokiej dawki promieniowania z precyzją co do milimetra – technika wykorzystywana do napromieniania pojedynczych zmian przerzutowych w mózgu, kościach, wątrobie, pojedynczych węzłach chłonnych i płucach;
4/ Radioterapia stereotaktyczna w leczeniu raka gruczołu krokowego – metoda napromieniania z użyciem kilkumilimetrowych złotych znaczników, pozwalająca na precyzyjne zlokalizowanie gruczołu krokowego, zastosowanie niewielkich marginesów wokół oraz ochronę pęcherza moczowego i odbytnicy;
5/ Brachyterapia – radioterapia polegająca na wprowadzaniu dawki promieniowania do guza lub w jego najbliższym sąsiedztwie – technika stosowana przy nowotworach: płuca, przełyku, piersi, odbytnicy, skóry, prostaty, narządu rodnego.
6/ Teleradioterapia – radioterapia, w której źródło promieniowania znajduje się na zewnątrz chorego
7/ Terapia protonowa – metoda radioterapii, w której wykorzystywane są wiązki protonów (jąder wodoru) przyspieszane w cyklotronie do odpowiedniej energii. Ten rodzaj radioterapii pozwala na wysoce precyzyjne podanie dawki na obszar nowotworu z jednoczesnym zmniejszeniem objętości napromienianych zdrowych tkanek i dawki w tych tkankach.
W Polsce, zgodnie ze stosownymi rozporządzeniami Ministra Zdrowia, radioterapię protonową prowadzi się wśród pacjentów chorych m.in. na nowotwory podstawy czaszki i okolicy okołordzeniowej, glejaki mózgu, nowotwory jamy nosowej i zatok obocznych nosa oraz pacjentów z nieoperacyjnym nawrotem miejscowym nowotworów obszaru głowy i szyi.
Jakie techniki są stosowane w radioterapii?
1/ Technika VMAT (Volumetric Modulated Arc Therapy) – to dynamiczna terapia łukowa, pozwalająca na skrócenie czasu promieniowania
2/ Technika IMRT (Intensity Modulated Radiation Therapy) – technika intensywnej modulacji natężenia wiązki promieniowania, umożliwiająca dostosowanie rozkładu dawki promieniowania do kształtu obszaru napromienianego z jednoczesną maksymalną ochroną zdrowych narządów pacjenta
3/ Hipertermia – technika prowadzona w skojarzeniu z radioterapią pozwalająca na nagrzewanie guza nowotworowego do temperatury ponad 40 stopni Celsjusza. Technika ta umożliwia leczenie pacjentów z guzami położonymi powierzchownie w skórze, tkance podskórnej i innych tkankach miękkich (guzy pierwotne, przerzuty, wznowy raków, mięsaków oraz czerniaka). Hipertermia poprawia ukrwienie guza, przez co zwiększa skuteczność radioterapii.
Jakie zmiany nienowotworowe można leczyć napromienianiem?
Radioterapia stosowana jest również w leczeniu pacjentów z chorobami nienowotworowymi takimi jak: zapalenie powięzi podeszwowej stopy (tzw. ostrogi piętowe), zespół bolesnego łokcia (tzw. łokieć tenisisty), bolesny bark, w chorobie Dupuytrena (przykurcz rozcięgna dłoniowego) czy w prewencji patologicznego kostnienia pozaszkieletowego (np. po endoprotezoplastyce stawu biodrowego), u których leczenie operacyjne jest nieskuteczne lub niewystarczające, niekwalifikujących się do leczenia operacyjnego lub niewyrażających na nie zgody.
Co może wystąpić po radioterapii?
1/ uczucie zmęczenia
2/ zmiany skórne – należy w tym czasie prawidłowo zadbać o skórę okolicy napromienianej i stosować się ściśle do wskazówek lekarza
W polu napromieniania pojawi się odczyn popromienny na skórze okolicy napromienianej, najczęściej w postaci lekkiego zaczerwienienia skóry (rumień), czasem jako złuszczanie naskórka.
3/ zapalenie jamy ustnej – w przypadku napromieniania okolicy głowy i szyi
4/ nudności, wymioty, częstomocz, biegunka – w przypadku napromieniania narządów jamy brzusznej
5/ obniżenie odporności organizmu – w przypadku napromieniania kości miednicy
6/ łysienie – w przypadku napromieniania głowy
Należy pamiętać, że podczas napromieniania ulegają zniszczeniu wszystkie szybko dzielące się komórki znajdujące się w polu napromieniania, m.in. komórki błon śluzowych, komórki szpiku kostnego, mieszki włosowe.
7/ zaburzenia smaku i apetytu – należy zwracać szczególną uwagę na problemy z jedzeniem oraz spadek wagi
Czy skutki uboczne radioterapii są odwracalne?
Większość skutków ubocznych radioterapii jest odwracalna i ustępuje w trakcie 3-4 tygodni po jej zakończeniu wraz z regeneracją komórek tkanek zdrowych, które znajdowały się w polu napromieniania.
Jak planowana jest radioterapia?
Radioterapia prowadzona jest pod nadzorem doświadczonego zespołu: lekarzy specjalistów radioterapii onkologicznej, fizyków medycznych i techników radioterapii. Proces radioterapii jest wieloetapowy i realizowany z wykorzystaniem wysokospecjalistycznego sprzętu i technologii informatycznych.
Etapy planowania radioterapii:
1/ decyzja terapeutyczna wielospecjalistycznego zespołu – zakwalifikowanie do radioterapii
2/ tomografia komputerowa bez kontrastu do zaplanowania leczenia napromienianiem
3/ określenie przez lekarza na skanach z tomografii komputerowej obszaru napromieniania oraz ocena ryzyka powikłań wynikająca z umiejscowienia narządów
4/ konsultacja przez drugiego lekarza specjalistę radioterapii onkologicznej i przekazanie planu do Zakładu Fizyki Medycznej
5/ obliczenie rozkładu dawki przez fizyka medycznego, przeprowadzenie optymalizacji planu leczenia (uzyskanie miejscowego wyleczenia przy akceptowalnym ryzyku powikłań) i przeprowadzenie alternatywnych planów leczenia
6/ akceptacja ostatecznego planu przez lekarza specjalistę radioterapii onkologicznej
7/ wykonanie planu leczenia na symulatorze
8/ rozpoczęcie leczenia napromienianiem
Czas trwania leczenia zależy od całkowitej planowanej dawki napromieniowania oraz sposobu jej frakcjonowania, co jest ustalane indywidualnie dla każdego pacjenta.
W trakcie radioterapii dokonuje się oceny odpowiedzi na przeprowadzoną radioterapię (ocena skuteczności leczenia) oraz oceny uszkodzeń tkanek prawidłowych (ocena odczynu popromiennego).
OPRAC. LEK. MONIKA WÓJTOWICZ-GRZESIK